სამედიცინო განათლება საქართველოში: გამოწვევები და პოლიტიკის შედეგები

თენგიზ  ვერულავა  ავთანდილ ჯორბენაძე

ჟურნალი ნომერი 2 ∘ თენგიზ ვერულავა ∘ ავთანდილ ჯორბენაძე ∘
სამედიცინო განათლება საქართველოში: გამოწვევები და პოლიტიკის შედეგები

სტატიაში განხილულია, საქართველოში ჯანდაცვის სფეროში განხორციელებული რეორიენტაციის შედეგად, თანამედროვე პრინციპებზე აგებული სამედიცინო განათლების ახალი სისტემის პრობლემები. თუ გავითვალისწინებთ, რომ არსებობს პირდაპირი კორელაცია პაციენტის უსაფრთხოებას, სამედიცინო მომსახურების ხარისხსა და უწყვეტ სამედიცინო განათლებას შორის, საჭიროა უწყვეტი სამედიცინო განათლების სავალდებულოობის უზრუნველყოფა.ადამიანკაპიტალის, როგორც პროფესიონალის ფორმირებისთვის მნიშვნელოვანი და აუცილებელია ადეკვატური ინვესტიციები ჩაიდოს, როგორც განათლებაში, ასევე ჯანმრთელობაში, რაც შესაძლებელს გახდის, შეიქმნას ქვეყანაში მოქმედი სამედიცინო განათლების სისტემის შემდგომი რეფორმირების პირობები, რათა მოხდეს ჯანდაცვის სექტორში, ექიმების ახალი ნაკადის დაბალანსება და ექთნების როლის ამაღლება. სტატიაში გამოყენებულია მეთოდოლოგია,საქართველოში სამედიცინო განათლების სისტემაში განხორციელებული ცვლილებების შესასწავლად ჩატარდა შესაბამისი ლიტერატურის მიმოხილვა, როგორც ქართულ, ასევე ინგლისურ ენებზე. ძირითადი სიტყვების "საქართველო“, „სამედიცინო განათლება“ და „რეფორმა" მეშვეობით ძიება განხორციელდა PubMed-ზე, Web of Science და Google-ის გამოყენებით. ანალიზი ემყარება მეორადი წყაროების მიმოხილვას, რისთვისაც მონაცემები შეგროვდა ჯანდაცვის სამინისტროს, საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და დონორი სააგენტოების ვებ–გვერდებიდან, მათ შორის ჯანდაცვისმსოფლიო ორგანიზაციის, მსოფლიო ბანკის, ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაცია (OECD), UNICEF-ისა და ჯანმრთელობის სისტემების ევროპული ობსერვატორიის ჩათვლით. შესწავლილ იქნა რეფორმის ოფიციალური დოკუმენტები, ჯანდაცვის ეროვნული ანგარიშები და მოიცავდა 1990-2021 წლების პერიოდს, რამაც, საშუალება მოგვცა შეგვემუშავებინასამედიცინო განათლების რეფორმის კონცეფცია.

საკვანძო სიტყვები:საქართველო, ჯანდაცვა, მედიცინა, რეფორმა, კონცეფცია, სამედიცინო განათლება.

შესავალი

დამოუკიდებელ საქართველოში ჯანდაცვის სფეროში განხორციელებული რეორიენტაციის შედეგად საფუძველი ჩაეყარა თანამედროვე პრინციპებზე აგებული სამედიცინო განათლების ახალ სისტემას, რომელიც ეხმიანებოდა მსოფლიოს უახლეს გამოცდილებას. თუმცა, რეფორმების გატარებაში უმთავრეს სირთულეს წარმოადგენდა სახელმწიფოს მხრიდან უწყვეტ სამედიცინო განათლებაზე გამოყოფილი მწირი და არასაკმარისი დაფინანსება. ჯანდაცვის სისტემა განიცდიდა დაფინანსების ქრონიკულ დეფიციტს, რადგან სახელმწიფო ხშირად ვერ ახდენდა დაპირებული ვალდებულებების დაფინანსებას. 2003 წლიდან კი, ზოგიერთი ასპექტით უარესობის მიმართულებით, შეიცვალა მიდგომა, კერძოდ, სამედიცინო პერსონალის უწყვეტი სამედიცინო განათლების სავალდებულობამოიხსნა. გაუქმდა, აგრეთვე, ექიმთა და საშუალო მედპერსონალის რესერტიფიცირების მექანიზმები. დამოუკიდებელი სამედიცინო საქმიანობის დამადასტურებელი სერთიფიკატი გაიცემა უვადოთ, ექიმს არ ევალება რესერტიფიკაციის გავლა ან კრედიტების ქულების მოგროვება. შედარებისათვის, ევროპის ქვეყნების დიდ უმრავლესობაში უწყვეტი სამედიცინო განათლებაში მონაწილეობა სავალდებულოა. შესაბამისად, დღეისათვის საქართველოში მოქმედი სამედიცინო განათლების სისტემა (დიპლომამდელი განათლება, რეზიდენტურა, უწყვეტი სამედიცინო განათლება და პროფესიული განვითარება) საჭიროებს შემდგომ რეფორმირებას, რათა მოხდეს ჯანდაცვის სექტორში ქვეყნის საჭიროებებიდან გამომდინარე, ექიმების ახალი ნაკადის დაბალანსება და ექთნების როლის ამაღლება. იმის გათვალისწინებით, რომ არსებობს პირდაპირი კორელაცია პაციენტის უსაფრთხოებას, სამედიცინო მომსახურების ხარისხსა და უწყვეტ სამედიცინო განათლებას შორის, საჭიროა ამ უკანასკნელის სავალდებულოობის უზრუნველყოფა, რომელიც დაემყარება საუკეთესო საერთაშორისო გამოცდილებას.

პოსტსაბჭოთა პერიოდის სამედიცინო განათლების გამოწვევები

ქართული სამედიცინო განათლების ფესვები ჯერ კიდევ ლეგენდარული მედეადან და ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილისა და მათი მრავალრიცხოვანი თანამოაზრეებიდან იღებს სათავეს (Shengelia, 1999). ქართული სამედიცინო აზროვნება და სამედიცინო კულტურა არა მარტო ადამიანისადმი სამედიცინო დახმარების ხელოვნებაა, არამედ ის ჩვენი ერის კულტურის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი, ქვეყნის ცივილიზებულობის ერთ-ერთი უმთავრესი გარანტიაა.

სწორედ ამ ტრადიციების გაგრძელებაა 1918 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გახსნა, რომელიც იყოპირველიეროვნულიუნივერსიტეტი არამარტო საქართველოში, არამედმთელკავკასიაში. იმავე წლის შემოდგომაზე გაიხსნა საბუნებისმეტყველო და სამკურნალო ფაკულტეტები, რასთან დაკავშირებითაც, უნივერსიტეტის პროფესორთა საბჭოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებაში აღნიშნული იყო:

„სამკურნალო ფაკულტეტი აუცილებელია უნივერსიტეტისათვის, ამ ფაკულტეტეზე ჩვენი ხალხის შვილების ლტოლვა ყოველთვის ძლიერი იყო. მისი შექმნა ნიშნავს დიდ გამარჯვებას ამ საქმისა...“

საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის შემდეგ საბჭოთა პერიოდშიმიუღებელი გახდა ერთიანი მძლავრი ეროვნული უნივერსიტეტის არსებობა და საერთოდ ქვეყანაში სპეციალისტების საუნივერსიტეტო მომზადების სისტემა. საბჭოთა, რეჟიმმა სცადა მისი დარღვევა და სხვადასხვა წამყვანი დარგების ინსტიტუტებად გამოყოფა. საყოველთაოდ ცნობილია, საუნივერსიტეტო განათლება საინსტიტუტოსაგან იმითაც განსხვავდება, რომ უნივერსიტეტი ამზადებს არა მარტო ვიწრო სპეციალისტებს, არამედ ერს უზრდის ფართო ერუდიციის მქონე მოქალაქეებს, მამულიშვილებს. შესაბამისად, მიზანი მარტივი იყო - სპეციალისტების მომზადების პროცესში ქვეყნის საუკეთესო ახალგაზრდობისთვის მოღვაწეებად, მამულიშვილებად ჩამოყალიბებისათვის ბარიერების შექმნა (ჯორბენაძე, 1995).

1930 წელს ჩამოყალიბდა სამედიცინო ინსტიტუტი. ამით ცდილობდნენ, სამედიცინო განათლება საინსტიტუტო აღზრდის არტახებში მოექციათ, მაგრამ 10-წლიანი სამედიცინო საუნივერსიტეტო განათლების ტრადიციები არასოდეს არ ჩამქრალა.მისი კედლებიდან გამოდიოდნენ არამარტო ბრწყინვალე ექიმები, არამედ თვალსაჩინო ეროვნული მოღვაწეები. ისინი არა მარტო ჩვენი მოსახლეობის სხეულს კურნავდნენ, არამედ, უპირველესად, ერის სულიერი სიჯანსაღის ერთგულ დარაჯებად იდგნენ.

ადამიანკაპიტალის ფორმირებაში მნიშვნელოვანია ინვესტიციები როგორც განათლებაში, ასევე ჯანმრთელობაში. ადამიანკაპიტალის კონცეფციის მიხედვით, რომელიც შეიმუშავეს ნობელის პრემიის ლაურეატებმა ტ. შულცმა, გ. ბეკერმა და მ. გროსმანმა, ადამიანთა კეთილდღეობისათვის, ეკონომიკური ზრდისათვის საჭიროა განათლებული და ჯანმრთელი მოსახლეობა (ვერულავა, 2019). განათლებას და ჯანმრთელობას აქვს, როგორც ინდივიდუალური, და ასევე საზოგადოებრივი მნიშვნელობა, რადგანმათ სარგებელი მოაქვთ როგორც ადამიანთათვის, ასევე საზოგადოებისათვის, საერთოდ, ქვეყნის კეთილდღეობისათვის (ვერულავა, 2021). რაც უფრო განათლებული და ჯანმრთელია ადამიანი, მით უფრო იზრდება მისი პროდუქტიულობა, რაც, თავის მხრივ, ზრდის არამარტო ადამიანის, არამედ ქვეყნის შემოსავლებს, რადგან რაც უფრო მეტი განათლებული და ჯანმრთელია მოსახლეობა, მით უფრო მზარდი და მდგრადია ეკონომიკა (Verulava, 2019;Verulava & Dangadze, 2018). განათლებისა და ჯანმრთელობის კაპიტალის კონცეფციის საფუძველზე განვითარებული ქვეყნების მთავრობებმა პრიორიტეტად გამოაცხადეს განათლებისა და ჯანდაცვის სფეროებიდა გაზარდეს მათში სახელმწიფო ინვესტიციები.

უმაღლესი განათლებადა პროფესიული ცოდნა განაპირობებს ქვეყნის ეკონომიკურ სიძლიერეს, რაც თავისთავად პოზიტიურად ცვლის სოციალურ ფონს. ამ მხრივ, მიუხედავად იმისა, რომ დღეს საქართველოშიარასახარბიელო სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობაა, განათლება ჯერ კიდევ არ არის პრიორიტეტი. ამას ადასტურებს განათლებაზე სახელმწიფო ხარჯები, რომელიც შეადგენს მშპ-ის 2.8%-ს. ამ მონაცემით საქართველო მსოფლიო ქვეყნების ასეულშიც კი ვერ შედის განათლებაზე გამოყოფილი ხარჯების / მშპ-ს შეფარდების მიხედვით.

მოსწავლეთა შეფასების საერთაშორისო პროგრამის (PISA-Programme for International Student Assessment) უახლესი კვლევის შედეგებით, წაკითხულის გააზრების, მათემატიკისა, და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების დაჯამებული ქულის მიხედვით, საქართველო 78 ქვეყნიდან 70-ე ადგილს იკავებს, ხოლო მსოფლიო ბანკის “ადამიანკაპიტალის ინდექსი“ გვიჩვენებს, რომ საქართველოს სკოლის მოსწავლეებში მოსალოდნელი პროდუქტიულობა ყველაზე დაბალია რეგიონის და განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით;მიუხედავად გატარებული ღონისძიებებისა, მასწავლებლების საშუალო ხელფასი მაინც დაბალი რჩება და 40%-ით ჩამოუვარდება ქვეყნის საშუალო ხელფასს, ხოლო მასწავლებლის პროფესია უფრო ნაკლებად მიმზიდველია. შედეგად, მასწავლებლების რაოდენობა მცირდება (PISA, 2018).

საქართველოში არსებული უმაღლესი სამედიცინო განათლების სისტემა ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდიდან ვერპასუხობდა თანამედროვე საერთაშორისო სტანდარტებს და თანამედროვეობის მზარდ მოთხოვნებს. სამედიცინო პროფესიის პრესტიჟულობამ, დიპლომის (და შესაბამისად საექიმო მოღვაწეობის უფლების) მიღების სიმარტივემ და საბჭოთა პროფესიული დახელოვნების სისტემაში არსებულმა ნაკლოვანებებმა გამოიწვია საექიმო კადრების სიჭარბე და შედარებით დაბალი კვალიფიკაცია (ჯორბენაძე, 1994).

1991 წლამდე საქართველოში არსებობდა მხოლოდ ერთი უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებელი - თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო ინსტიტუტი (ამჟამად თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტი), რომელშიც მისაღები გამოცდების კონკურსი საკმაოდ მაღალი იყო. საბჭოთა სამედიცინო საგანმანათლებლო სისტემისათვის დამახასიათებელი იყო ექიმთა ადრეული სპეციალიზაცია, რაც ერთი მხრივ, გამოიხატებოდა უკვე პირველ კურსზე სპეციალობის არჩევაში (პედიატრი, ჰიგიენისტი) და მეორე მხრივ, მე-6 კურსზე სამკურნალო ფაკულტეტის სუბორდინატურაში, მედიცინის ძირითადი სპეციალობების მიხედვით (თერაპია, ქირურგია, მეან-გინეკოლოგია) ორიენტირებული განათლების მიღებაში. 1970-იან წლებში შემოვიდა დამატებით ერთწლიანი ინტერნატურა, რომლის ძირითადი დანიშნულება იყო ექიმის დიპლომისშემდგომი ტრენირება სუბორდინატურაში მიღებულ სპეციალობაში.რაც შეეხება სხვა სპეციალობების ექიმებს, მათი მომზადება ხდებოდა ექიმთა დახელოვნების ინსტიტუტში სპეციალურ ციკლებზე სწავლების მეშვეობით, რომელთა ხანგრძლივობა მერყეობდა 1-დან 5 თვემდე.

განვითარებულ ქვეყნებში, დიპლომამდელ ეტაპზე, სამედიცინო სასწავლებლებში ფაკულტეტებად დაყოფის პრაქტიკა არ არსებობს და ექიმი-სპეციალისტების მომზადება იწყება დიპლომისშემდგომ ეტაპზე, რაც სულ ცოტა 3-4 წელს გრძელდება, ხოლო ზოგ სპეციალობაში - 7-8 წელს.

სამედიცინო განათლების საბჭოთა სისტემა განაპირობებდა ექიმთა, როგორც საერთო რაოდენობის, ასევე ვიწრო სპეციალისტთა სიჭარბეს. თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო ინსტიტუტი ყოველწლიურად 600-800 კურსდამთავრებულ ექიმს უშვებდა შრომით ბაზარზე (Chanturidze et al., 2009; Gamkrelidze et al., 2002). ჯანმოს მონაცემების თანახმად, 1980 წელს საქართველოში კურსდამთავრებულების მაჩვენებელი 10000 სულზე შეადგენდა 30,09-ს, რაც თითქმის ორჯერ მეტი იყო საბჭოთა კავშირის საშუალო მაჩვენებელთან შედარებით. 1988 წელს კურსდამთავრებულების მაჩვენებელი კიდევ უფრო გაიზარდა და 10000 სულზე შეადგინა 52,52. 1988 წლის მონაცემებით, საქართველოში მხოლოდ ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს სისტემაში მუშაობდა 23 916 ექიმი.

არსებული მდგომარეობა კიდევ უფრო გართულდა დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, როდესაც პოლიტიკური კატაკლიზმების პერიოდში, ხელისუფლებაზე ზეწოლის შედეგად, მკვეთრად გაიზარდა უმაღლესისამედიცინო სასწავლებლების და მასში ჩარიცხულ აბიტურიენტთა რაოდენობა. პოლიტიკური დივიდენდების იოლად მოპოვების სურვილს ეწირებოდა სამედიცინო განათლების განვითარება. 1989 წელსთბილისის სახელმწიფო სამედიცინო ინსტიტუტში ჩაირიცხა 1400-მდეაბიტურიენტი (პრაქტიკულად ყველა, ვინც მისაღებ გამოცდებზე მიიღო დადებითი შეფასება). 1990 წელს სამედიცინო ინსტიტუტის მოსამზადებელი განყოფილების 1300-მდე კურსდამთავრებული, რომლებმაც მისაღებ გამოცდებზე მიიღეს უარყოფითი შეფასება, ჩაირიცხნენ თბილისის ექიმთა დახელოვნების ინსტიტუტში, რომელსაც მანამდე დიპლომამდელი სწავლების არავითარი გამოცდილება არჰ ქონია.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა, რომელმაც უფრო გაართულა არსებული მდგომარეობა წარმოადგენდა 1991 წლის 14 ივნისს საქართველოს უზენაესი საბჭოს მიერმიღებული დადგენილება - “საქართველოს რესპუბლიკაში ფასიანი სასწავლებლების შესახებ”, რომლის თანახმადაც შესაძლებელი გახდა კერძო უმაღლესი სასწავლებლების გახსნა სათანადო რეგულაციების დანერგვის გარეშე. აღნიშნული ცვლილების შედეგად ქვეყანაში დაიწყო კერძო უმაღლესი საგანმანათლებლოდაწესებულების დაფუძნების «ეპიდემია». სამედიცინო სასწავლებლების გახსნის გამარტივებული წესების დაკანონებამ საფუძველი ჩაუყარა იმ უკონტროლო პროცესს, რომლის შედეგი გახდა სამედიცინო სასწავლებლების და სტუდენტების სიჭარბე (გამყრელიძე და სხვ., 1998).

1995 წლისთვის საქართველოს განათლების სამინისტროში რეგისტრირებული იყო 36 უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებელი (მათ შორის 1 სახელმწიფო). არაოფიციალური ცნობების თანახმად საქართველოში ფუნქციონირებდა აგრეთვე არარეგისტრირებული სასწავლებლები. უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებლებში 1996 წელს სწავლობდა 12000-ზე მეტი სტუდენტი. ექსპერტთა შეფასებით, საქართველოს ექიმების ჭარბ რაოდენობას, რომლის სიდიდე 3-4-ჯერ აღემატებოდა ქვეყნის რეალურ საჭიროებას, ყოველწლიურად კიდევ შეემატებოდა 2000-ზე მეტი სამედიცინო დარგის სპეციალისტი (სჯდსჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი, 1996). მოსახლეობის 10 000სულზე გააანგარიშებით ექიმთა რაოდენობა 1,8-ჯერ აღემატებოდა გერმანიის, 1,9-ჯერაშშ-ის, 2,2-ჯერკანადისდა 4,8-ჯერ ინგლისის შესაბამის მაჩვენებლებს.

ევროპისა და ამერიკის სხვადასხვა ქვეყნის სამედიცინო განათლების სისტემების სტრუქტურის ანალიზის შედეგებისა და ევროგაერთიანების რეკომენდაციების მიხედვით, რომელიც ეყრდნობა ქვეყნის მოსახლეობის რაოდენობას, საქართველოს ჯანდაცვის სისტემას ნორმალური ფუნქციონირებისათვის ყოველწლიურად ესაჭიროება 350 კურსდამთავრებული ექიმი და 1400 კურსდამთავრებული ექთანი. სამედიცინოგანათლების ექსპერტების რეკომენდაციების თანახმად საქართველოს ესაჭიროება 2 სამედიცინო სკოლა.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სასწავლებლების უმრავლესობაში მისაღებ გამოცდებს ჰქონდა ფორმალური ხასიათი, მისაღები გამოცდების კონკურსის მაჩვენებლებით, თითოეულ მისაღებ ადგილზე კანდიდატთა რაოდენობა საშუალოდ 1,2-დან 1,3-მდე შეადგენდა. სწავლების საფასურის და მისი მინიმუმის დადგენის ერთიანი პოლიტიკის რაიმე წესი არ არსებობდა. ფასწარმოქმნა სსამედიცინო განათლების სისტემაში არ გააჩნდა შესაბამისი ეკონომიკური საფუძველი.

სამედიცინო სასწავლებლების უმრავლესობაში სწავლება მიმდინარეობდა საბჭოთა ეპოქის უნიფიცირებული სასწავლო გეგმებისა დაპ როგრამების საფუძველზე შედგენილი საკუთარი სასწავლო გეგმებითა და პროგრამებით. თანამედროვე განვითარებული ქვეყნების სწავლების პროგრამების მიხედვით სასწავლო პროცესი მიმდინარეობდა მხოლოდ რამდენიმე უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებელში. პედაგოგთა სპეციალობა ხშირად არ შეესაბამებოდა იმ სასწავლო დისციპლინას, რომელსაც ისინი ასწავლიდნენ. სამედიცინო სასწავლებლების კლინიკურ ბაზებთან ხელშეკრულებების ანალიზმა აჩვენა, რომ ფაქტობრივად არ არსებობდა სტუდენტთა მომზადების პირობები.

1995 წელს, საქართველოს ჯანდაცვის სისტემაში დაწყებული რეორიენტაციის შედეგად, საფუძველი ჩაეყარა სამედიცინო განათლების ახალ მიდგომას, იგი მიმართული იყო თანამედროვე პრინციპებზე აგებული სამედიცინო განათლების ახალი სისტემის შექმნაზე.

ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე,ჩვენი კვლევის მიზანია საქართველოში სამედიცინო განათლების სისტემისფორმირების გამოცდილების შესწავლა, იმ ძირითადი ცვლილებების აღწერა, რაც განხორციელდა დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, შედეგად, სამედიცინო განათლების რეფორმის ახალი კონცეფციის წარმოდგენა.

სამედიცინო განათლების რეფორმის კონცეფცია

სამედიცინო განათლების სრულყოფა ჯანდაცვის სისტემის რეორგანიზაციის კონცეფციის 13 მიმართულებიდან ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მიმართულებას წარმოადგენდა (ჯორბენაძე და ვერულავა, 2021). ამ მხრივ, ჯანმრთელობის დაცვის სისტემა, ერთ-ერთ პირველ უწყებაა, რომელმაც ხელი მოჰკიდა ამ რთული და მეტად ფაქიზი პრობლემის შესწავლასა და მოწესრიგებას.

საქართველოს ჯანდაცვის სამინისტროს მიერ შემუშავებული უმაღლესი სამედიცინო განათლების სისტემის რეფორმირების კონცეფცია,საქართველოს მინისტრთა კაბინეტს ჯერ კიდევ 1995 წლის ივლისშიწარედგინა. ისწარმოადგენდა ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეორიენტაციის პაკეტის ნაწილს დაითვალისწინებდა სამედიცინო განათლების სფეროში არსებული ქაოსური პროცესების მოწესრიგებას, სამედიცინო კადრების სწავლებასა და პროფესიული მომზადების დონის ამაღლებას. იმის გამო, რომ სამედიცინო განათლების რეფორმა მოითხოვდა რადიკალურ ნაბიჯებს, მაშინდელმა მინისტრთა კაბინეტმა სხვადასხვა ობიექტური და სუბიექტური მოსაზრებებით,უწყვეტი განათლების ნაწილი ამოიღო დადგენილებიდან, რითაც მთელი ერთი წლით გადაიდო სამედიცინო განათლებაში არსებული პრობლემების მოწესრიგების დასაწყისი (ჯორბენაძე, 2021).

მიუხედავად სირთულეებისა, ჯანდაცვის სამინისტრომ, მსოფლიო ბანკის აქტიური მხარდაჭერით, მოამზადა პრეზიდენტის1996 წლის 11 ივნისის N379 ბრძანებულება “საქართველოს უმაღლესი სამედიცინო განათლების სისტემის სრულყოფის დამატებით ღონისძიებათა შესახებ”, რომლის უმთავრეს ღონისძიებებს შეადგენდა ((სჯდსჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი, 1996):

საქართველოს ტერიტორიაზე ახალი უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებლების გახსნის შეჩერება სათანადო რეგულირების მექანიზმების მიღებამდე;
სახელმწიფო რეგისტრაციის და ლიცენზიის მქონე უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებლებს უნდა გაევლოთ ატესტაცია და აკრედიტაცია;
საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედი სამედიცინო სასწავლებლების დიპლომებს და სერთიფიკატებს მხოლოდ მაშინ მიენიჭებოდა იურიდიული ძალა, თუ მათ გასცემდა სასწავლებელი, რომელსაც დადენილი წესით გავლილი ჰქონდა სახელმწიფო რეგისტრაცია, ლიცენზირება, ატესტაცია და აკრედიტაცია.
უნდა დაწყებულიყო უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებლებში მისაღები კონტინგენტის თანმიმდევრული ლიმიტირება;
უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებლები უნდა დაყოფილიყო ორ და სამეტაპიან სასწავლებლებად. ორეტაპიან სამედიცინო სასწავლებლებში სწავლების ვადა განისაზღვრა არანაკლებ 5 წლით (საბაზისო და კლინიკური დისციპლინების სწავლება), ხოლო სამეტაპიანი სწავლება - მინიმუმ 7 წლით (საბაზისო და კლინიკური დისციპლინების სწავლება და ორწლიანი ზოგადი რეზიდენტურა);
სხვადასხვა სპეციალობის ექიმთა პროფესიული დონის ამაღლებისათვის შემოღებულ იქნა მათი მომზადება ზოგად და დარგობრივ რეზიდენტურებში;
უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებელთა დიპლომიან კურსდამთავრებულებს დამოუკიდებელი პრაქტიკული საექიმო საქმიანობის უფლება ეძლეოდათ სწავლების მესამე ეტაპის დამთავრების შემდეგ სახელმწიფო სალიცენზიო გამოცდის ჩაბარების საფუძველზე.
თანამედროვე დონის ექიმთა პროფესიული მომზადების მოთხოვნების, აგრეთვე სხვადასხვა სპეციალობის ექიმთა ქვეყანაში არსებული რეალური საჭიროების გათვალისწინებით, ყოველწლიურად უნდა განსაზღვრულიყო დარგობრივი რეზიდენტურების ადგილები. დარგობრივი რეზიდენტურის პროგრამებით მოსამზადებელი კონტიგენტის შერჩევა უნდა მოწყობილიყო საერთო კონკურსის საფუძველზე.

საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს დაევალა:

საქართველოში სამედიცინო პერსონალის ლიცენზირების პროცესის დაწყებისათვის საჭირო ნორმატიული აქტებისა და დოკუმენტების შემუშავება;
სტრუქტურული ერთეულის ჩამოყალიბება, რომელიც უზრუნველყოფს საქართველოში სამედიცინო პერსონალის ლიცენზირების მოწყობას და ამისათვის საჭირო მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის შექმნას;
თანამედროვე დონის ექიმთა პროფესიული მომზადების მოთხოვნების, აგრეთვე სხვადასხვა სპეციალობის ექიმთა ქვეყანაში არსებული რეალური საჭიროების გათვალისწინებით, დარგობრივი რეზიდენტურების ვაკანტური ადგილების ყოველწლიური განსაზღვრა.
ექიმთა პროფესიული მომზადებისათვის ზოგად და დარგობრივ რეზიდენტურაში კანდიდატების საერთო კონკურსის საფუძველზე მიღების დებულების და წესის შემუშავება და დამტკიცება.

საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს და ეკონომიკის სამინისტროს დაევალა:

საქართველოს უმაღლეს სამედიცინო სასწავლებლებში მისაღები კონტინგენტის თანმიმდევრული ლიმიტირების პროგრამის და წესის შემუშავება და დამტკიცება;
თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტში პროფესორ-მასწავლებელთა მატერიალური ანაზღაურების გაუმჯობესების ღონისძიებათა გეგმის შემუშავება.

სამედიცინო განათლების რეფორმის კონცეფცია შემუშავებულ იქნა მსოფლიო ბანკის ექსპერტებთან ერთად, მსოფლიოში არსებული თანამედროვე გამოცდილების გათვალისწინებით. სამედიცინო საგანმანათლებლო სისტემის მოდერნიზაციის მიზნით. მსოფლიო ბანკის მხრიდან წამოყენებულ იქნეს პეციალური პირობები, რომელთა ქართული მხარის მიერ დაკმაყოფილება აუცილებელი იყო კრედიტის გამოსაყოფად. ამ პირობებს მიეკუთვნებოდა: მედიცინის გარკვეულ სპეციალობებში რეზიდენტურის პროგრამების, ანუ პოსტდიპლომური მზადები სსარეგულაციო ნორმატივების მიღება, სამედიცინო პერსონალისა და სამედიცინო უმაღლესი და საშუალო სასწავლო დაწესებულებების აკრედიტაციისა და ლიცენზირებისათვის ნორმატიული აქტების მიღება და, რაც მეტად მნიშვნელოვანია, სამედიცინო სასწავლო დაწესებულებებისათვის ყოველწლიურად მისაღები კონტინგენტის ლიმიტის დაწესება. მსოფლიო ბანკის ეგიდით, ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს სპეციალისტებისა დ აუცხოელი ექსპერტების მიერ ერთობლივად მომზადებულ იქნა რეზიდენტურის პროგრამები.

სამედიცინო განათლების სისტემის რეორიენტაცია ეფუძნებოდა მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში აპრობირებული, ერთი მხრივ, უმკაცრეს რეგულაციებს და მეორე მხრივ, „მოთხოვნა-მიწოდების“ საბაზრო პრინციპს, ანუ კონკურენტუნარიანი ჯანდაცვის მუშაკების შენარჩუნებას და მომზადებას, რისი მიღწევა უწყვეტი სამედიცინო განათლების უზრუნველყოფით და ცოდნის ხარისხის მაკონტროლებელი და მარეგულირებელი მექანიზმებით არის შესაძლებელი. ასეთი მექანიზმებიიყო სერთიფიცირების, ლიცენზირებისა და აკრედიტაციის პროცედურები.

სერთიფიცირება არის პროცესი, რომლის შედეგადაც წარმოიშობა შრომის ცოდნის ხარისხის დამადასტურებელი დოკუმენტი - სერთიფიკატი. სერთიფიკატის მიზანია დაარწმუნოს მომხმარებელი იმაში, რომ სერთიფიცირებულ მედიკოსს წარმატებით აქვს გავლილი განათლების არსებული პროგრამა, ჩაბარებული აქვს გამოცდა ამ პროგრამით, შეფასებულია მისი ცოდნა, გამოცდილება და საჭირო პრაქტიკული დახელოვნება, რაც უზრუნველყოფს სპეციალისტის მიერ პაციენტის მომსახურების სტანდარტის შესაბამის ხარისხს.

სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის შედეგად წარმოქმნილი სიახლეების შესაბამისად იზრდება სერთიფიცირების მოთხოვნები, რაც განაპირობებს ახალი სასწავლო პროგრამის ათვისების აუცილებლობას და შესაბამისად გამოცდას - რესერთიფიცირებას,რომლისმიზანია შემოწმდეს მაძიებლის უწყვეტი კომპეტენტურობა იმ სპეციალობაში, რომელშიც იგი თავდაპირველად იყო სერთიფიცირებული. სხვადასხვა სპეციალობისათვის რესერთიფიკატის მოქმედების ხანგრძლივობა სხვადასხვა შეიძლება იყოს.

ლიცენზირება არის რაიმე საქმიანობაზე უფლების მოპოვების პროცესი, ხოლო ლიცენზია არის უფლების დამადასტურებელი დოკუმენტი. სამედიცინო ლიცენზია არის ექიმისათვის პროფესიულ საქმიანობაზე ნების დართვის დოკუმენტი. ექიმს პრაქტიკული მოღვაწეობის უფლება ეძლევა მხოლოდ სერთიფიკატის მოპოვების შედეგად. ლიცენზია ექიმს განუსაზღვრავს მისი საქმიანობის მიმართულებას და მოცულობას. სამედიცინო ლიცენზიებს გასცემს ჯანდაცვის სისტემაში არსებული სპეციალური სტრუქტურა. ლიცენზიამ შეიძლება დაკარგოს ძალა თუ ექიმი არ მოქმედებს დადგენილი კანონის და კომპეტენციის ფარგლებში.

ატესტაცია წარმოადგენს სახელმწიფო საგანმანათლებლო სტანდარტებსა და ნორმატივებთან სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების შესაბამისობის დადგენას. აკრედიტაცია არის ატესტაციის შედეგების ანალიზი და მის საფუძველზე სასწავლო დაწესებულების რეიტინგული შეფასება, სასწავლებლის დონისა და სტატუსის განსაზღვრა. ატესტაციის და აკრედიტაციის დანიშნულებაა: სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების მიზნის და ამოცანების (ანუ რომელი პროფილისა და როგორი დონის პროფესიულ კადრებს ამზადებს) შეფასება; სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების პედაგოგიური და მატერიალურ-ტექნიკური პოტენციალის, აგრეთვე ჩატარებული მუშაობის შედეგების სახელმწიფო სტანდარტებთან და პროფესიული კადრების მზადების თანამედროვე მოთხოვნილებებთან შესაბამისობის დადგენა. ატესტაციის და აკრედიტაციის პროცედურის საფუძველზე სახელმწიფო გასცემს ოფიციალურ გარანტიას (სტუდენტებისათვის, სამედიცინო პერსონალისათვის, ჯანდაცვის დაწესებულებისა და საზოგადოებისათვის) იმის შესახებ, რომ აკრედიტირებულ სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებაში სასწავლო პროცესი ტარდება სახელმწიფო სტანდარტების მოთხოვნილებების შესაბამისად, რაც უზრუნველყოფს თანამედროვე დონის სამედიცინო კადრების განათლებას და პროფესიულ მომზადებას.

მსოფლიოს ქვეყნებში სერთიფიკაციის, ლიცენზირების და აკრედიტაციის პროცედურებს სხვადასხვა სტრუქტურები (სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი) ახორციელებენ. აშშ-ში სამედიცინო განათლების სასწავლო პროგრამის და სერთიფიკატის სტანდარტული მოთხოვნების მაკრედიტირებელ ორგანოდ ითვლება ამერიკელ მედიკოსთა ასოციაცია.

1990-იან წლებში საქართველოში პროფესიული ასოციაციების ტრადიციები თითქმის არ არსებობდა. პროფესიული საზოგადოებები განიცდიდა ტრანსფორმაციის სირთულეებს და ვერ იღებდნენ თავის თავზე მაღალი დონის საზოგადოებრივი კონტროლის ფუნქციას. შესაბამისად, საკადრო პოლიტიკის რეორიენტაციის მექანიზმების ამოქმედება გარკვეულ დრომდე ისევ სახელმწიფო სტრუქტურების დონეზე დარჩა (ჯორბენაძე, 1995).

უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებელების ატესტაცია-აკრედიტაციაერთ-ერთ საკვანძო საკითხს წარმოადგენდა უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებელების ატესტაცია-აკრედიტაციის პროცესი, რადგან რეფორმით გათვალისწინებული თითქმის ყველა საკითხის მართებული და დროული გადაწყვეტა სწორედ ამ პროცესის გამართულად და მაღალ დონეზე ჩატარებასა და მიღებულ შედეგებზე იყო დამოკიდებული.

1996 წლიდან ფუნქციონირება დაიწყო საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს და განათლების სამინისტროს მიერ შექმნილმა სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების საატესტაციო და სააკრედიტაციო კომისიამ. სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების ატესტაცია განისაზღვრა სავალდებულოდ 5 წელიწადში ერთხელ.შემუშავდა უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებლების ატესტაცია-აკრედიტაციის ერთიანი კრიტერიუმები და წესები, დებულება და უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების თვითშეფასების კითხვარი. თითოეულ სასწავლო დაწესებულებას მისაღები კონტინგენტის რაოდენობა განესაზღვრა აკრედიტაციის შედეგად გამოვლენილი სასწავლებლის პედაგოგიური, მატერიალურ-ტექნიკური და კლინიკური ბაზების პოტენციალის გათვალისწინებით.

1996 წლის 15 ნოემბრიდან დაიწყო უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების და მათი სასწავლო კლინიკური ბაზების ატესტაცია-აკრედიტაციის პროცესი, რომელიც შედგებოდა ორი ეტაპისაგან. პირველ ეტაპზე უმაღლეს სასწავლებლებს მიეცათ წინადადება პასუხი გაეცათ კომისიის მიერ შემუშავებულ თვითშეფასების კითხვარზე, ხოლო მეორე ეტაპზე სპეციალურად შექმნილი ექსპერტთა ჯგუფები ადგილზე ამოწმებდნენ თვითშეფასების კითხვარში მოყვანილი ინფორმაციის სისწორეს, სწავლობდნენ სასწავლო პროცესის მიმდინარეობას, კლინიკური ბაზების მდგომარეობას და სხვა კონკურენტულ საკითხებს. შეიქმნა უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების მონაცემთა კომპიუტერული ბანკი, რომელშიც შეტანილ იქნა საქართველოში არსებული სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების მონაცემები.

1997 წელს დასრულდა უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების ატესტაციის პირველი ეტაპი. დადგინდა, რომ სტუდენტთა მზარდი რაოდენობა კიდევ უფრო ართულებდა ისედაც ჭარბი ადამიანთა რესურსების მქონე ჯანდაცვის სისტემის მდგომარეობას. ატესტაცია-აკრედიტაციის პროცესს ეტაპობრივად უნდა მოეგვარებინა უმაღლესი სამედიცინო განათლების სისტემაში არსებული რთული მდგომარეობა ცივილიზებული მეთოდებით.9 სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებას გადაუვადდა ატესტაცია, რაც გულისხმობდა კონტინგენტის მიღების დროებით შეჩერებას საექსპერტო კომისიის მიერ აღნუსხული ნაკლოვანებების გამოსწორებამდე. დარჩენილ 44 სასწავლებელში მიღება შეწყდა 7 ფაკულტეტზე. 32 სასწავლებელს მიეცა სხვა სასწავლებელთან გაერთიანების რეკომენდაცია. ყველა სასწავლებელს დაუწესდა მისაღები კონტინგენტის ლიმიტი.

უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულების ატესტაცია ითვალისწინებდა სასწავლო დაწესებულებების დიფერენცირებას ორ და სამეტაპიან სასწავლებლებად, თითოეული ატესტირებული სასწავლებლისათვის მისაღები კონტინგენტის ლიმიტის განსაზღვრას და აკრედიტაციას შესაბამისი პროგრამის მიხედვით. შემუშავდა უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებებში მისაღები კონტინგენტის განსაზღვრის პროგრამა ქვეყნის მოთხოვნილებების და სტუდენტთა მომზადების რეალური პირობების გათვალისწინებით.

სამსაფეხურიანი უმაღლესი სამედიცინო განათლება - სამედიცინო საქმიანობა განსაკუთრებულ და სპეციფიურ ცოდნას მოითხოვს, რომელსაც მრავალწლიანი სწავლისა და პრაქტიკის შედეგად ეუფლება ექიმი. სამედიცინო განათლების რეფორმა ითვალისწინებდა სამსაფეხურიანი უმაღლესი განათლების შემოღებას.

დიპლომამდელი უმაღლესი სამედიცინო განათლება -გულისხმობს უნივერსიტეტში მიღებულ განათლებას, ანუ უმაღლესი სამედიცინო განათლება (6 სასწავლო წელი). ამ დროს სტუდენტი იძენს შესაბამის პროფესიას, რომელიც დიპლომირებული მედიკოსის სახელითაც არის ცნობილი. ექიმს აქვს უმცროს ექიმად მუშაობის შესაძლებლობა, შესაბამისად არ აქვს დამოუკიდებელი სამედიცინო საქმიანობის უფლება. უფლება დაასაქმოს უმცროსი ექიმი შესაბამის თანამდებობაზე, ასეთ დროს ექიმის ფუნქციას უმცროსი ექიმი ასრულებს დამოუკიდებელი საექიმო საქმიანობის უფლების მქონე ექიმის პასუხუსმგებლობის ქვეშ.

დიპლომისშემდგომი დახელოვნებაანუ,რეზიდენტურაწარმოადგენს საექიმო საქმიანობის შემადგენელ, უმაღლესის შემდგომიპროფესიული მომზადების ეტაპს ერთ-ერთ საექიმო სპეციალობაში.რეზიდენტურის წარმატებით გავლის შემდეგ პირს უფლება აქვს გავიდეს შესაბამისგამოცდაზე, რომლის შედეგადაც მოიპოვებს დამოუკიდებელი საექიმოსაქმიანობის დამადასტურებელ მოწმობას, სახელმწიფოსერტიფიკატს. სერტიფიცირება ეს არის საექიმოპერსონალის პროფესიული ცოდნის დონისა და პრაქტიკული უნარ-ჩვევებისშეფასება. სახელმწიფო სერტიფიკატით განისაზღვრება კონკრეტულისპეციალობა, რომელშიც მუშაობისა უფლებ აქვს ექიმს. შეიძლება ეს იყოსროგორც ფართო პროფილის (პედიატრია), ასევე ვიწრო სპეციალობა(კარდიოლოგია).

ქვეყანაში რეზიდენტურის სისტემას წარმართავს დიპლომისშემდგომი და უწყვეტი სამედიცინო განათლების საბჭო. ექიმებისა და ფარმაცევტების დიპლომისშემდგომი სამედიცინო განათლებას და უწყვეტ პროფესიულ განვითარებას უზრუნველყოფს დიპლომისშემდგომი სამედიცინო განათლების და უწყვეტი პროფესიული განვითარების ინსტიტუტი. რეზიდენტურაში ჩარიცხვა ხდება ერთიანი უნიფიცირებული მისაღები გამოცდების საფუძველზე, კონკურსის წესით. რეზიდენტურაში სწავლა ხორციელდება ორი ფორმით: სახელმწიფო დაფინანსებით და კერძო დაფინანსებით.

უწყვეტი სამედიცინო განათლება.სახელმწიფო სერტიფიკატის მინიჭების შემდეგ, ექიმს ეძლევა უფლება იმუშაოს დამოუკიდებლად ლიცენზიის შესაბამისი სპეციალობით, მაგრამ მედიცინა სხვა დარგებისგან გამოირჩევა იმით, რომ, მედიკოსი (ექიმი) მთელი თავისი პროფესიული საქმიანობის მანძილზე მონაწილეობს საგანმანათლებლო პროცესში. ამგვარად, ექიმის პროფესიული ცხოვრება ერთი უწყვეტი სამედიცინო განათლებაა. უწყვეტი სამედიცინო განათლება გრძელდება დამოუკიდებელი საექიმო საქმიანობის სუბიექტის მთელი პროფესიული საქმიანობის განმავლობაში და არის საექიმო საქმიანობის განუყოფელი ნაწილი. მისი მიზანია თანამედროვე მედიცინის მიღწევებსა და ტექნოლოგიებთან დამოუკიდებელი საექიმო საქმიანობის სუბიექტის თეორიული ცოდნისა და პრაქტიკული უნარ-ჩვევების შესაბამისობის უზრუნველყოფა.

საქართველოში საბჭოთა პერიოდში უწყვეტ პროფესიულ განათლებას უზრუნველყოფდა სახელმწიფო სამედიცინო აკადემია, რომელიც დაარსდა 1935 წელს ექიმთა კვალიფიკაციის ამაღლების ინსტიტუტის სახით. 1941 წელს მას ეწოდა “თბილისის ექიმთა დახელოვნების ინსტიტუტი”, ხოლო 1993 წელს ეწოდა “თბილისის სამედიცინო აკადემია”.

დამოუკიდებელობის მოპოვების შემდეგ,1995 წელს დაწყებული ჯანდაცვის რეორიენტაციის უმნიშვნელოვანეს საკითხს წარმოადგენდა ექიმთა დიპლომისშემდგომი განათლების სისტემის სრულყოფა, კერძოდ - რეზიდენტურის და პერსონალის აკრედიტაცია -ლიცენზირების ინსტიტუტების შემოღება. ჯანდაცვის მინისტრის 1996 წლის 13 დეკემბრის ბრძანებით თბილისის სამედიცინო აკადემიას შეეცვალა სახელი და ეწოდა “ექიმთა დიპლომისშემდგომი განათლების სახელმწიფო სამედიცინო აკადემია” ექიმთა დიპლომისშემდგომი მომზადებისა და დახელოვნების სახელმწიფო უმაღლესი სასწავლებლის სტატუსით.საქართველოს პრეზიდენტის 2001 წლის 24 ნოემბრის N478 ბრძანებულებით კი აკადემიას დაეკისრა სამედიცინო პერსონალის უმაღლესისშემდგომი პროფესიული მზადების (რეზიდენტურა) და უწყვეტი სამედიცინო განათლების, ექიმთა და საშუალო სამედიცინო პერსონალის გადამზადების ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში კადრების მართვაში საბაზისო დაწესებულების ფუნქცია და ეწოდა “საქართველოს სახელმწიფო სამედიცინო აკადემია”.

ჩამოყალიბდა უწყვეტი სამედიცინო განათლების თანამედროვე სისტემა, რომელშიც იმთავითვე განისაზღვრა რომ „საქართველოს სახელმწიფო სამედიცინო აკადემია“ უნდა გამხდარიყო ევროპის „უწყვეტი სამედიცინო განათლების ევროპის სააკრედიტაციო საბჭოსა“ და „მედიკოს სპეციალისტთა ევროპული გაერთიანების“ წევრი. აკადემიას დაევალა მისი საქმიანობა გაევრცელებინა როგორ ექიმებზე ასევე საშუალო სამედიცინო მედ-პერსონალზეც. აკადემიის სტუქტურა და დასახული ამოცანები მთლიანად პასუხობდა იმდროინდელ ევროპულ სტანდარტს რომელიც 2000-იან წლებში ევრო კავშირის ტერიტორიაზე უსწრაფესი ტემპებით ვითარდებოდა (ბერია და სხვ., 2019).

ჯანდაცვის მინისტრის 1997 წლის 27 ოქტომბრის N 426/ო ბრძანების საფუძველზე დამტკიცდა დებულება რეზიდენტურაში სამედიცინო კადრების პროფესიული მზადების შესახებ. დარგობრივი რეზიდენტურის, ანუ სამედიცინო კადრების პოსტდიპლომური პროფესიული მზადების პროგრამების მიზანს შეადგენდა მედიცინის სხვადასხვა სპეციალობაში თანამედროვე დონის სპეციალისტების მომზადება.

1998 წელს დაიწყო ექიმთა და ფარმაცევტთა სერთიფიცირების პროცესი. 1998-2001 წლებში გამოცდები ჩატარდა 45 სპეციალობასა და 37 სუბსპეციალობაში, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო 23555 ექიმმა და ფარმაცევტმა, ანუ საქართველოში დასაქმებულ ექიმთა 62%-მა. მათგან გამოცდები წარმატებით დაძლია 19950ექიმმა, რაც სამივე წელს გამოცდაზე გასულთა 87.6%-ია. 2003 წლის 1 იანვრისათვის სერტიფიცირების პროცესში გამოცდებზე გასული 27036 ექიმიდან თავისი ცოდნის დონე და აზროვნების უნარი დაამტკიცა მხოლოდ 23287-მა, ანუ 86,1%-მა, 6972 ახალკურსდამთავრებულთაგან ზოგადი პროფილის ექიმის სპეციალობით გამოცდა წარმატებით ჩააბარა 4531-მა, ანუ მხოლოდ 65,4%-მა (გამყრელიძე და ვასაძე, 2003).

შეიქმნა სამედიცინო მეცნიერებისა და განათლების დეპარტამენტი, რომელიც კოორდინაციას უწევდა სამედიცინო მეცნიერებისა და განათლების ხელშეწყობის სახელმწიფო პროგრამას. დეპარტამენტის მიერ მომზადდა რეზიდენტურის პროგრამები ოჯახის ექიმის, შინაგანი მედიცინის, ინფექციურ სნეულებათა, ინტენსიური თერაპია - კრიტიკული მედიცინის, პედიატრიის, ნევროლოგიის, ქირურგიის, ტრავმატოლოგია-ორთოპედიის, მეანობა-გინეკოლოგია და პერინატალური მედიცინის, რადიოლოგიის, ფსიქიატრიის, ფთიზიატრიის, საზოგადოებრივი ჯანდაცვა და მენეჯმენტის სპეციალობებში. შეიქმნა უმაღლესი სამედიცინო სასწავლებლისათვის საგანმანათლებლო სტანდარტი.

ოჯახის ექიმის განვითარებაზე ორიენტაცია - ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის მოდერნიზაციასთან დაკავშირებით აქტუალურ პრობლემას წარმოადგენს ოჯახის ექიმის ინსტიტუტის ჩამოყალიბება. უმაღლესი სამედიცინო განათლების არსებულმა სისტემამ გამოიწვია ექიმთა როგორც საერთო რაოდენობის, ისე ვიწრო სპეციალისტთა სიმრავლე და საკმაოდ დიდი დისბალანსი ზოგადი პრაქტიკის ექიმთა და სპეციალისტთა შორის. მაგალითად, საერთაშორისო პრაქტიკით, ექიმთა საერთო რაოდენობაში ზოგადი პრაქტიკისა და ოჯახის ექიმთა წილი 50-60%-ია. საქართველოში პირიქით - ექიმთა 70% არიან ვიწრო სპეციალისტები და ზოგადი პრაქტიკის ექიმები მხოლოდ 30%, მაშინ როდესაც სწორედ ეს უკანასკნელები უნდა აწარმოებდნენ პირველად სამედიცინო დახმარებას, რაც განსაკუთრებით ეფექტურს და შედარებით იაფს ხდის მთლიანად სამედიცინო მომსახურებას. ამიტომაც ჯანდაცვის დარგში მიმდინარე რეფორმის ერთ-ერთი ქვაკუთხედი გახდა პირველად ჯანდაცვასა და ოჯახის ექიმებზე ორიენტირებულ სისტემაზე თანდათანობითი გადასვლა (ჯორბენაძე, 1997).

ოჯახის ექიმი გახდა ძირითადი საყრდენი ახალი ჯანმრთელობის დაცვის სისტემისათვის და ამდენად მათი პროფესიონალიზმი ერთ-ერთი გადამწყვეტი ფაქტორია სისტემის სრულყოფილი მუშაობისთვის. ამ მიმართულებით მსოფლიო ბანკის პროექტმა აქტიური თანამშრომლობა დაიწყო ბრიტანულ “ნოუ-ჰაუ” ფონდთან. ამ თანამშრომლობის შედეგად შეიქმნა სასწავლო პროგრამა ოჯახის ექიმისათვის და თბილისის რამდენიმე პოლიკლინიკის ბაზაზე განხორციელდა მისი რეალიზაცია.

საექთნო საქმის განვითარების ხელშეწყობა - საბჭოური მოდელის მიხედვით, ექთნები ნაკლებად კვალიფიცირებულნი იყვნენ და ძირითადად წარმოადგენდნენ ექიმთა დამხმარეებს. ჯანდაცვის სისტემის რეორიენტაციის პროცესში გამოიკვეთა საშუალო სამედიცინო პერსონალის ადგილისა და როლის ახლებური განსაზღვრის აუცილებლობა. ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიხედვით, საექთნო საქმე წარმოადგენს სამედიცინო სისტემის ცალკე დარგს, რომელიც ემსახურება ადამიანის ჯანმრთელობის შენარჩუნებას, უზრუნველყოფს ავადმყოფის მოვლას და ზრუნავს მის გაჯანსაღებაზე (WHO, 1987).

საქართველოში ექთნის ფუნქციები გაცილებით ვიწროა, ვიდრე სხვა ქვეყნებში. შესაბამისად, ექთნის სოციალური სტატუსი როგორც საზოგადოებაში, ასევე სამედიცინო დაწესებულებაში გაცილებით დაბალია. ამით აიხსნება, რომ ერთ ექიმზე მოდის 0.9 ექთანი, მაშინ როდესაც ევროპის ქვეყნებში აღნიშნული თანაფარდობა შეადგენს 1 : 2 – 4-თან. ფუნქციების შეზღუდვა და პასუხისმგებლობის შემცირება აქვეითებს საექთნო პერსონალის პროფესიონალიზმს. ექთნების დაბალ პროფესიულ დონეს იწვევს საბაზისო განათლების დაბალი დონე, სამედიცინო ცოდნის უწყვეტი განათლების სისუსტე.

საქართველოში საექთნო საქმიანობი სგაძლიერებას ხელი შეუწყოა შშ-ის ჯანმრთელობის საერთაშორისო ალიანსმა, რომელმაც ორგანიზაცია გაუკეთა ექთნების სწავლებას საზღვარგარეთის საექთნო სკოლებში (მაგ., აშშ-ის ჯორჯიის შტატში, ატლანტის საექთნო სკოლაში) (გამყრელიძე და სხვ., 2002). საექთნო საქმიანობის როლის ზრდა მნიშვნელოვნად განაპირობა ჯანდაცვის სამინისტროს მიერ მთავარი ექთნის თანამდებობის შემოღებამ. 1996 წელს შეიქმნა საქართველოს ექთანთა ასოციაცია.

ჯანმრთელობის დაცვის მართვის ნაციონალურმა ცენტრმა დაიწყო მუშაობა ექთნების ახალი პროფესიული სტანდარტების დამუშავებაზე, სამედიცინო დაწესებულებების მთავარი და უფროსი ექთნების უფლება-მოვალეობების გაზრდაზე, საექთნო საქმის ორგანიზებისა და მართვის სფეროს გაფართოებაზე.

ახალი ტიპის ხელმძღვანელი ექთნების მოსამზადებლად უწყვეტი სამედიცინო განათლების ცენტრის ბაზაზე განხორციელდა „ლიდერი ექთნის“, საექთნო ჩვევების, ბებიაქალების კვალიფიკაციის ამაღლების, ექთან-ნეონატოლოგების კვალიფიკაციის ამაღლების, ზოგადი პრაქტიკის კურსები, სხვა უწყვეტი საექთნო განათლების პროგრამები. აღსანიშნავია, რომ ექთნების უწყვეტი განათლების ცენტრები შეიქმნა საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში.

„ატლანტა-თბილისის სამედიცინო პარტნიორული თანამშრომლობის პროგრამის ფარგლებში ჩამოყალიბდა „ლიდერი ექთნის“ მოსამზადებელი კურსი, რომელსაც წარმართავს უწყვეტი სამედიცინო განათლების ცენტრის საექთნო კომპონენტი. კურსის ჩამოყალიბების მთავარ მიზანს შეადგენდა იმ ძირითადი ბირთვის მომზადება, რომელზე დაყრდნობით ადგილებზე მოკლე დროში უნდა დანერგილიყო ექთნების ცოდნის ამაღლების ახალი ფორმები და მეთოდები.

მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოში საექთნო საქმის მაღალი სტანდარტების დონეზე განვითარებისათვის აუცილებელი გახდა უმაღლესი საექთნო განათლების მქონე სპეციალისტების მომზადება. უწყვეტი სამედიცინო განათლების ცენტრის საექთნო კომპონენტის ჩამოყალიბებით მოკლე ვადებში ქვეყანაში შეიქმნა საექთნო კადრების გადამზადების ახალი სისტემა (გოგაშვილი და სხვ. 1998). აღნიშნულმა ღონისძიებებმა მყარი საფუძველი შექმნა, რათა სათანადო დონეზე განხორციელდეს ექთნების სერთიფიცირება და ლიცენზირება.

დღეისათვის ისევ პრობლემად რჩება ექთნების დეფიციტი. ექიმებისაგან განსხვავებით შედარებით ნაკლები ექთანი ამთავრებს სასწავლებელს. საექთნო საქმის საბაკალავრო პროგრამა 2016 წელს დაამთავრა 23-მა ქართველმა სტუდენტმა (ფონდი კურაციო, 2018), მაშინ, როდესაც საშუალო ევროპული მაჩვენებლით, ქვეყანამ წელიწადში 1400 ექთანი უნდა აწარმოოს (კახიშვილი, 2011). ქვეყანაში ექთნების მცირე რაოდენობა მეტყველებს საექთნო საქმის ნაკლებად პოპულარიზაციაზე. ამის მიზეზებია საზოგადოებაში დამკვიდრებული სტერეოტიპები და აკადემიური თუ პროფესიული მზადებისათვის შესაბამისი სტიმულაციის (საკვალიფიკაციო მოთხოვნებისა და ფინანსური წახალისების) სისტემების არარსებობა.

ჯანდაცვის მენეჯერების ჩამოყალიბება - ჯანმრთელობის დაცვის სისტემაში მეტად მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება მენეჯერთა და ადმინისტრატორთა რგოლს. ამ რგოლის სისუსტის გამო გარკვეული სიძნელეები იქმნებოდა ადგილებზე. ამ თვალსაზრისით, მსოფლიო ბანკის პროექტის ერთ-ერთ ამოცანას წარმოადგენდა სამედიცინო მენეჯმენტში გადასამზადებელი კურსების ორგანიზება, რომლის ჩატარება რეგულარულად დაიწყო უწყვეტი სამედიცინო განათლების ცენტრში. მთავარი ექიმებისათვის სპეციალურად მომზადდა პერიოდულად ტარდებოდა ჯანდაცვის ეკონომიკის და მართვის კურსები. ამავე ცენტრში და შესაბამის კლინიკურ ბაზებზე ჩატარდა საექთნო საქმის გადასამზადებელი კურსებიც.დღეისათვის, საქართველოსმრავალუმაღლესსასწავლებელშიხორციელდებაჯანდაცვისმენეჯმენტისსაბაკალავროდასამაგისტროპროგრამები.

დასკვნა

ამგვარად, საქართველოში ჯანდაცვის სფეროში განხორციელებული რეორიენტაციის შედეგად საფუძველი ჩაეყარა თანამედროვე პრინციპებზე აგებული სამედიცინო განათლების ახალ სისტემას, რომელიც ეხმიანებოდა მსოფლიოს უახლეს გამოცდილებას. თუმცა, რეფორმების გატარებაში უმთავრეს სირთულეს წარმოადგენდა სახელმწიფოს მხრიდან უწყვეტ სამედიცინო განათლებაზე გამოყოფილი მწირი და არასრული დაფინანსება. ჯანდაცვის სისტემა განიცდიდა დაფინანსების ქრონიკულ დეფიციტს, რადგან სახელმწიფო ხშირად ვერ ახდენდა დაპირებული ვალდებულებების დაფინანსებას (გზირიშვილი, 2012). შედეგად, უწყვეტი სამედიცინო განათლების მიღება და რესერთიფიცირება ექიმებს საკმაოდ დიდი თანხა უჯდებოდათ.

2003 წლიდანშეიცვალა მიდგომა უწყვეტი სამედიცინო განათლების სისტემის მიმართ, რომლის მიხედვით სამედიცინო ბაზარი თვითრეგულირების მექანიზმებს უნდა დაყრდნობოდა, ხოლო სამედიცინო პერსონალს თვითგანვითარების პრინციპებით უნდა ეხელმძღვანელა. შედეგად, 2006 წელს საქართველოს პრეზიდენტის „სახელმწიფო სამედიცინო აკადემიის რეორგანიზაციის შესახებ“ ბრძანებულება №226 საფუძველზე სამედიცინო პერსონალის უწყვეტი სამედიცინო განათლება სავალდებულო პირობას აღარ წარმოადგენდა (საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე, 2006). გაუქმდა აგრეთვე ექიმთა და საშუალო მედპერსონალის რესერტიფიცირების მექანიზმები.

დღეისათვის საქართველოში უწყვეტი სამედიცინო განათლება ნებაყოფლობითია. დამოუკიდებელი სამედიცინო საქმიანობის დამადასტურებელი სერთიფიკატი გაიცემა უვადოთ და ამ სერთიფიკატზე არ არის მიბმული მიღების შემდგომ პროფესიული განვითარებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების (ან შენარჩუნების) კრიტერიუმები – ექიმს არ ევალება რესერტიფიკაციის გავლა ან კრედიტების ქულების მოგროვება. შედარებისათვის, ევროპის ქვეყნების დიდ უმრავლესობაში უწყვეტი სამედიცინო განათლებაში მონაწილეობა სავალდებულოა. მაგალითისთვის, ავსტრიაში, გერმანიასა და უნგრეთში უწყვეტი სამედიცინო განათლებაში მონაწილეობა ექიმებისთვის სავალდებულოა, იტალიაში ნაციონალური ჯანდაცვის სისტემაში მომუშავე ექიმებისათვის, ხოლოშვეიცარიაშიექიმთა ფედერაციის წევრებისთვის უწყვეტი სამედიცინო განათლებაში მონაწილეობა სავალდებულოა, ნიდერლანდებსადა ნორვეგიაშიცზოგადი პრაქტიკის ექიმებისათვის უწყვეტი სამედიცინო განათლებაშიმონაწილეობასავალდებულოა.აქედან გამომდინარე, საქართველოში მოქმედი სამედიცინო განათლების სისტემა (დიპლომამდელი განათლება, რეზიდენტურა, უწყვეტი სამედიცინო განათლება და პროფესიული განვითარება) საჭიროებს ცვლილებებს,სადაც გათვალისწინებული იქნება1995 წელს შემუშავებულ სამედიცინო განათლების რეფორმის კონცეფცია (სამედიცინო პერსონალის უწყვეტი სამედიცინო განათლება სავალდებულოობა), რაც ეყრდნობოდა მსოფლიოში არსებული თანამედროვე გამოცდილებას. ეს კი - ხელს შეუწყობს ჯანდაცვის სექტორში ექიმების ახალი ნაკადის დაბალანსებას და ექთნების როლის ამაღლებას.

საქართველო - ევროპული ორიენტაციის ქვეყანაა, სულ მალე, ალბათ, ევროკავშირის წევრი გავხდებით და ამდენად, სხვა მრავალ პარამეტრთან ერთად, ქვეყნის სამედიცინო განათლების სისტემაც ევროგაერთიანების მოთხოვნების მიხედვით უნდა იყოს ჩამოყალიბებული.

ლიტერატურა:

ბერია ბ., სურგულაძე ვ., გიორგაძე თ. (2019). უწყვეტი სამედიცინო განათლების პრობლემატიკა და მნიშვნელობა საქართველოში. ჯანდაცვის პოლიტიკა, ეკონომიკა და სოციოლოგია, 5 (2).
გამყრელიძეა., ალადაშვილი ა., ვასაძე ო., თოფურია ზ., ხუფენია გ., რამიშვილი ბ., აღდგომელაშვილი მ., ნოზაძე გ. (1998). საქართველოს უმაღლესი სამედიცინო საგანმანათლებლო დაწესებულებების შესწავლის შედეგები. სამეცნიერო შრომათა კრებული. ჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი.
გამყრელიძე ა., ათუნი რ., გოცაძე გ., მაკლეჰოსი ლ. (2002). ჯანდაცვის სისტემები გარდამავალ ეტაპზე, საქართველო. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ევროპის ბიურო.
გამყრელიძე ა., ვასაძე ო. (2003). საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვა საუკუნეთა მიჯნაზე. მოკლე ისტორიული მიმოხილვა. თბილისი.
გზირიშვილი დ. (2012). დამოუკიდებელი საქართველო – სოციალური და ჯანმრთელობის დაცვის სისტემები. თბილისი, ღია საზოგადოება-საქართველო.
გოგაშვილი მ., გარსევანიშვილი ქ. (1998). უწყვეტი საექთნო განათლების სისტემის ჩამოყალიბება საქართველოში. სამეცნიერო შრომათა კრებული. ჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი.
ვერულავა თ. (2019). ჯანმრთელობის კაპიტალი- ეკონომიკის მდგრადი განვითარების ფაქტორი. ეკონომიკადაბიზნესი. 11 (1)
ვერულავა თ. (2021). პირველადი ჯანდაცვის სისტემა და მისი როლი ჯანმრთელობის კაპიტალის ამაღლებაში. შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდი. თბილისი.
კახიშვილი ნ. (2011). ექიმთა რაოდენობა და ხარისხი. ნეტგაზეთი. 28.11. http://www.netgazeti.ge/GE/81/News/7143/
ჯორბენაძე ა. (2021). როგორ იქმნებოდა ჯანმრთელობის დაცვის ახალი სისტემა. წიგნი I(1993-1997 წლები). თბილისი.
ჯორბენაძე ა., ვერულავა თ. (2021). ჯანმრთელობის სოციალური დაზღვევა საქართველოში: განვითარების ბარიერები. ეკონომიკადაბიზნესი.13 (2).
ადამიანური რესურსი ჯანდაცვის სექტორში, სიტუაციური ანალიზი (2018). ჯანდაცვის სფეროს ბარომეტრი. საერთაშორისო ფონდი კურაციო. გვ. 27.
საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება (1996,11.06.) „საქართველოს უმაღლესი სამედიცინო განათლების სისტემის სრულყოფის დამატებით ღონისძიებათა შესახებ. თბილისი.
საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის რეფორმა (1996). ნორმატიული აქტები. ნაწილი II. საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს ჯანდაცვის მართვის ნაციონალური ცენტრი. თბილისი.
Gamkrelidze A., Atun R., Gotsadze G. and MacLehose L.(2002) Health Care Systems in Transition. European Observatory on Health Systems and Policies. WHO. 4(2): 1-72.
Chanturidze T. et al.(2009). Health System in Transitions.WHO, Vol.11, №8.
Shengelia R. Study of the History of Medicine in Georgia. Croatian Medical Journal 1999;40(1):38-41
PISA 2018. მოსწავლეთა შეფასების საერთაშორისო პროგრამა, საქართველოს ანგარიში. თბილისი 2020.
Verulava T. (2019). Health Capital, Primary Health Care and Economic Growth. Eastern Journal of Medicine. 24 (1): pp.57 – 62.
Verulava T., DangadzeB. (2018).Health Capital and Economic Growth: Evidence from Georgia. The Open Public Health Journal. 11: pp.401-406.
WHO. (1987).Nursing Care – Summary of a European Study. WHO.

References:

Beria B., Surguladze V., Giorgadze T. (2019). utsqveti sameditsino ganatlebis problematika da mnishvneloba sakartveloshi. jandatsvis politika, ek’onomika da sotsiologia, [Problems and Importance of Continuing Medical Education in Georgia. Health Policy, Economics and Sociology, 5 (2). (in Georgian)
Gamkrelidze A., Aladashvili A., Vasadze O., Topuria Z., Khupenia G., Ramishvili B., Agdgomelashvili M., Nozadze G. (1998). sakartvelos umaghlesi sameditsino saganmanatleblo datsesebulebebis shestsavlis shedegebi. sametsniero shromata krebuli. jandatsvis martvis natsionaluri tsentri. [Results of the Study of Georgian Higher Medical Educational Institutions. Collection of scientific works. National Center for Health Management.] (in Georgian)
Gamkrelidze A., Atuni R., Gotsadze G., Maklehos L. (2002). jandatsvis sistemebi gardamaval etapze, sakartvelo. jandatsvis msoplio organizatsiis evropis biuro. [Health Systems in Transition, Georgia. European Bureau of the World Health Organization.] (in Georgian)
Gamkrelidze A., Vasadze O. (2003). sakartvelos janmrtelobis datsva saukuneta mijnaze. mokle istoriuli mimokhilva. [Georgia's Health Care at the Turn of the Century. A brief historical overview. Tbilisi.] (in Georgian)
Gzirishvili D. (2012). damoukidebeli sakartvelo – socialuri da janmrtelobis datsvis sistemebi. [Independent Georgia - Social and Health Care Systems. Tbilisi, Open Society-Georgia.] (in Georgian)
Gogashvili M., Garsevanishvili St. (1998). utsqveti saeqtno ganatlebis sistemis chamoqalibaba saqartvelosi. [Establishment of a System of Continuous Nursing Education in Georgia. Collection of scientific works. National Center for Health Management.] (in Georgian)
Verulava T. (2019). janmrtelobis kapitali- ekonomikis mdgradi ganvitarebis paktori. [Health Capital - a Factor in the Sustainable Development of the Economy. Economics and Business. 11 (1)] (in Georgian)
Verulava T. (2021). pirveladi jandatsvis sistema da misi roli janmrtelobis kapitalis amaghlebashi. [The Primary Health Care System and its Role in Raising Health Capital. Shota Rustaveli National Science Foundation. Tbilisi.] (in Georgian)
Kakhishvili N. (2011). ekimta raodenoba da khariskhi. [Number and Quality of Doctors. Netgazeti. 28.11.] http://www.netgazeti.ge/GE/81/News/7143/(in Georgian)
Jorbenadze A. (2021). rogor ikmneboda janmrtelobis datsvis akhali sistema. [How the New Health Care System Was Created. Book I (1993-1997). Tbilisi.] (in Georgian)
Jorbenadze A., Verulava T. (2021). janmrtelobis sotsialuri dazghveva sakartveloshi: ganvitarebis barierebi. [Social Health Insurance in Georgia: Barriers to Development. Economics and Business. 13 (2).] (in Georgian)
adamianuri resursi jandatsvis sektorshi, situatsiuri analizi [Human Resources in the Health Sector, Situational analysis. Healthcare Barometer. Curatio International Foundation. 2018. p. 27.] (in Georgian)
sakartvelos prezidentis brdzanebuleba „sakartvelos umaghlesi sameditsino ganatlebis sistemis srulqopis damatebit ghonisdziebata shesakheb. [Decree of the President of Georgia (1996,11.06.) On Additional Measures for Improving the Higher Medical Education System of Georgia.] (in Georgian)
saqartvelos janmrtelobis dacvis sistemis reporma (1996). normatiuli aktebi. natsili II. [Reform of the Georgian Healthcare System (1996). Normative Acts. Part II. National Center for Health Management of the Ministry of Health of Georgia. Tbilisi] (in Georgian)
Gamkrelidze A., Atun R., Gotsadze G. and MacLehose L.(2002) Health Care Systems in Transition. European Observatory on Health Systems and Policies. WHO. 4(2): 1-72.
Chanturidze T. et al.(2009). Health System in transitions.WHO, Vol.11, №8.
Shengelia R. (1999). Study of the History of Medicine in Georgia. Croatian Medical Journal 40(1): pp. 38-41
PISA (2020). International Student Assessment Program PISA 2018: Georgia Report. Tbilisi
Verulava T. (2019). Health Capital, Primary Health Care and Economic Growth. Eastern Journal of Medicine. 24 (1): pp.57 – 62.
Verulava T., Dangadze B. (2018). Health Capital and Economic Growth: Evidence from Georgia. The Open Public Health Journal. 11: pp.401-406.
WHO (1987). Nursing Care – Summary of a European Study.